Symbolische onsterfelijkheid: voortleven in een verhaal of symbool
Een bijzondere ervaring op de sterfdag van haar vader was voor wetenschapper Judith Peters mede aanleiding om het project Verhalen van Verlies op te zetten. In haar onderzoek kijkt ze met een nieuwe blik naar het fenomeen symbolische onsterfelijkheid.
“Mijn vader is nu bijna tien jaar geleden overleden. Ik was achttien toen hij stierf aan kanker. We hadden een bijzondere band, ook omdat ik het enige meisje ben in ons gezin, en de jongste. Hij is twee jaar ‘goed’ ziek geweest in de zin dat ze de ziekte onder controle hadden. Maar ineens sloeg het om en toen was het ook meteen klaar. Op zijn zesde sterfdag ging ik naar zijn graf. Ik was alleen, omdat ik dat soort verdrietige dingen graag in mijn eentje doe.
Het was een regenachtige, donkere dag. Ik ging zitten en voelde ineens hoe ik verwarmd werd. Ik keek omhoog en zag één zonnestraal. Het was ook de enige zonnestraal op de hele begraafplaats. Typisch mijn vader, dacht ik meteen. Hij was altijd positief, kon genieten van de kleinste dingen. Ook tijdens zijn ziekte bleef hij er van overtuigd dat hij het zou redden. Veel mensen wisten niet eens dat hij ziek was, omdat hij zo zonnig in het leven stond. Dus dat dit gebeurde, klopte helemaal. Ik heb er meteen een foto van gemaakt omdat ik wist: dit gaat niemand geloven.’’
Rouw kent geen eindpunt
“In diezelfde periode volgde ik een college van de professor die nu mijn project begeleidt. Dat ging erover hoe mensen vasthouden aan symbolische onsterfelijkheid om hun eigen dood behapbaarder te maken. Denk aan een boek dat je geschreven hebt en dat je achterlaat. Of je kinderen die ervoor zorgen dat je na je dood doorleeft. Toen dacht ik: hee, is dat misschien wat er bij mij op het graf gebeurde? Dat je symbolische onsterfelijkheid ook ‘inzet’ om de dood van een dierbare draaglijker te maken? Het idee dat die persoon er op een bepaalde manier nog is, dus dat de relatie blijft bestaan, is draaglijker dan te denken: hij of zij is weg en alles wat we samen hadden is weg.
Tot voor kort werd rouw gezien als iets met een begin en een eind. Je gaat een aantal stadia door, sluit het af en dan ben je klaar. Nu zie je een nieuwe opvatting ontstaan: rouw sluit je niet af. Je gaat alleen op zoek naar een hernieuwde relatie met de persoon die er niet meer is. Ervaringen die daarbij kunnen helpen, zoals de zonnestraal op mijn vaders graf, worden in de wetenschap continuing bonds genoemd. Ik geloof niet in leven na de dood, dus ik denk niet dat mijn vader een wolkje wegduwde daar boven de begraafplaats. Toch gaf die ene zonnestraal me troost. En dat is ook waar het mij om gaat: wat doet zo’n ervaring met je, helpt het je om het verlies van een dierbare beter te kunnen dragen? Dat wilde ik onderzoeken.”
Zoeken naar verbintenis
“Ik heb toen een crowdfunding-actie opgezet. Mensen konden geld doneren, maar ook hun verhaal delen – alleen met mij of openbaar op de website. Uiteindelijk heb ik ruim zeventig verhalen binnengekregen. Het lezen daarvan was best een emotionele klus. Het is natuurlijk heel persoonlijk wat mensen schrijven. Velen van hen hadden hun ervaring nog niet eerder gedeeld met anderen. Dat komt omdat er nog altijd een taboe op de dood rust. Bij veel mensen heerst het idee: ‘Ze vinden me vast spiritueel als ik dit vertel. Of ze denken dat ik niet goed bij mijn hoofd ben.’ Juist in onze nuchtere cultuur voelen weinig mensen zich veilig genoeg om hun ervaring te delen. Wat ik vervolgens wilde weten, is: wat doet het met je als je je verhaal wél vertelt? En dan helemaal aan een vreemde en online leesbaar voor mensen die je ook niet kent? Om die reden hebben we een vragenlijst nagestuurd. Zo wilden we onderzoeken of het meerwaarde heeft voor iemand in rouw om zijn ervaring te delen. Daar kwamen mooie dingen uit. Zo vertelden mensen dat ze later regelmatig de website bezochten om de verhalen van anderen te lezen. Kennelijk zoeken mensen verbintenis in een periode van rouw. Dat kreeg ik ook vaak als reactie: ‘Wat het me heeft opgeleverd, is verbintenis met mezelf én met anderen die iets soortgelijks hebben meegemaakt.’
Ik heb alle resultaten geanalyseerd en ben nu mijn paper aan het schrijven. Over de uitkomsten kan ik nog niet teveel zeggen tot het onderzoek gepubliceerd is. Wat ik al wel kwijt kan, is dat ik van plan ben om daarna een boekje over het onderwerp te gaan maken. Daarmee hoop ik mensen het gevoel te geven dat ze over hun ervaringen mogen praten. Voor mij is het pure winst als iemand dit leest en denkt: wat ik heb meegemaakt, mag er zijn.”
Judith Peters is communicatie- en informatiewetenschapper aan de Radboud Universiteit. Op verhalenvanverlies.nl leest u meer over haar project en kunt u de gedoneerde verhalen lezen.