‘Ik had oma nog zo graag een kusje op haar voorhoofd gegeven’
Hoe neem je afscheid van een overleden dierbare als alles draait om afstand houden? Hoe troost je goeie vrienden als je elkaar niet meer mag aanraken? Jolanda Feller is uitvaartbegeleider bij PC Uitvaart in Amsterdam en ziet wat de ingrijpende en soms hartverscheurende gevolgen zijn van het Coronavirus voor het afscheid.
“Het begint al bij het bespreken van de uitvaart. We doen dat nu zoveel mogelijk telefonisch en via FaceTime. Of we spreken met nabestaanden af in één van onze vergaderruimtes, zodat we afstand kunnen houden. Maar veel nabestaanden zijn al op leeftijd en zijn niet zo handig met digitale communicatie. Of ze hebben geen vervoer om naar ons kantoor te komen. Zoals het oudere stel dat ik deze week sprak. Ik voelde hun paniek door de telefoon en vroeg: ‘Is er een plek bij jullie huis waar we buiten kunnen staan en genoeg ruimte hebben? Dan kom ik naar jullie toe.’ Ik heb het kaarten- en tekstenboek ontsmet en ben naar ze toe gereden. Op die manier kan ik op een veilige manier helpen om het afscheid vorm te geven.
Wat heel bijzonder is, is dat er in deze tijd van gedwongen afstand juist meer verbinding is. Mijn contact met de nabestaanden is veel intenser omdat ze sneller hun verdriet laten zien. Ook onderling zijn nabestaanden veel opener en kwetsbaarder. Normaal heb je nog wel eens discussies van wie gaat waar zitten, maar dat is er nu helemaal niet. Er is veel saamhorigheid. En berusting: ‘Het is nou eenmaal zo.’
Ondanks – of misschien wel dankzij – de beperkende maatregelen gebeuren er bovendien bijzondere dingen. Zo had een familie elektrische kaarsjes meegenomen en die neergezet op de lege plekken in het gangpad en bij de stoelen. Deze kaarsjes symboliseerden alle mensen die ze bij het afscheid moesten missen. Een andere familie had oorspronkelijk een digitale fotopresentatie willen maken. Tot ze zeiden: ‘Ja, zo’n powerpoint, normaal doe je dat voor de andere belangstellenden, moeten we dat wel doen nu we alleen met elkaar zijn?’ Ik opperde toen om een aantal lijstjes te kopen, die te vullen met dierbare foto’s en ze rond de kist te zetten. Zo werd het een intiem huiskamerafscheid in plaats van een grote auladienst.”
Zo werd het een intiem huiskamerafscheid in plaats van een grote auladienst.
Wie wel, wie niet?
“Het is natuurlijk schrijnend dat veel mensen nu niet bij de uitvaart kunnen zijn. Omdat ze verkouden zijn, onder de risicogroep vallen of in het buitenland zitten. Zoals twee zussen die hun vader hebben verloren. Een van hen woont met haar gezin in Finland. Zij kan niet naar Nederland komen om afscheid te nemen van haar eigen vader, dat is hartverscheurend. Er mogen sowieso niet meer dan dertig mensen bij een uitvaart zijn. Ook dat kan voor stress zorgen: hoe bepaal je wie wel en wie niet komt? Stel dat er honderd mensen afscheid willen nemen, hoe schrap je dan in zo’n namenlijst? Om die reden doen we de laatste tijd vaker livestreams, zodat mensen er op afstand toch bij kunnen zijn. Of we maken opnames die mensen later kunnen bekijken.
Hoe bepaal je wie wel en wie niet komt?
Ook als je wel bij de uitvaart kunt zijn, ben je gebonden aan strenge regels. Nabestaanden mogen niet meer meerijden in de rouwauto. Mensen moeten in hun eigen auto achter de rouwauto aan rijden. Maar wat als ze geen eigen vervoer hebben? Dan doe ik er alles aan om een oplossing te vinden. Zo heb ik laatst een bus geregeld waar nabestaanden op een veilige afstand van elkaar in konden zitten op weg naar het uitvaartcentrum. En zo zijn er nog veel meer aanpassingen. Bloemen pak ik bijvoorbeeld met het oog op veiligheid alleen nog aan met handschoenen. Pas dan kan ik de bloemen bij de kist neerleggen. En elke keer als ik mijn handschoenen uittrek, maak ik mijn handen schoon. In de aula, als ik voorga tijdens de plechtigheid, heb ik overigens mijn handschoenen niet aan. Alles ligt dan al klaar, ik heb alleen mijn map met mijn speech. Een mondkapje is in mijn baan niet nodig, omdat we alle regels strikt hanteren.”
Intieme momenten
“Soms gebeurt er iets wat me extra raakt. Zoals de kleindochter die zei: ‘Ik had oma nog zo graag een kusje op haar voorhoofd gegeven. Ik zou zo graag nog één keer door haar grijze haren strijken.’ Juist die intieme gebaren, die troost kunnen geven in zo’n verdrietige tijd, mogen niet. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor het afdoen van sieraden bij de overledene. We raden de familie aan om het over te laten aan de verzorging. Ik leg dat altijd zo duidelijk mogelijk uit: ‘Het is heel verdrietig, maar we willen ook jullie beschermen en alle dierbaren om jullie heen, dus wij doen de sieraden af in de verzorgingsruimte. We gaan ze ontsmetten en dan krijgen jullie ze terug.’
Normaal gesproken is er na de plechtigheid een ontlading in de koffiekamer, waar nabestaanden elkaar opzoeken en samen herinneringen ophalen. Ook dat kan nu niet. Ik benoem dat als ik de nabestaanden toespreek. Ik zeg dan dat ik hoop dat iedereen die hen lief is zijn of haar herinneringen op papier wil zetten en die later wil delen. Daarnaast hebben we op onze website een condoleanceregister waar iedereen persoonlijke herinneringen aan de overledene kan achterlaten. Een paar weken na de uitvaart sturen we die naar de familie.
Met elkaar maken we er onder deze moeilijke omstandigheden toch een mooi en intiem afscheid van.
De manier waarop ik nu mijn werk moet doen, voelt voor mij heel onnatuurlijk. Normaal loop ik na afloop van de plechtigheid naar de familie toe, geef ze een klopje op hun schouder of pak ze even vast, afhankelijk van de band die we hebben opgebouwd. Ik weet uit eigen ervaring hoe belangrijk het is om in tijden van verlies een arm om je heen te voelen. Maar ook al kan dat nu niet, mijn werk geeft me toch meer voldoening dan normaal. Want met elkaar maken we er onder deze moeilijke omstandigheden toch elke keer een mooi en intiem afscheid van. Wat ik vaak hoor, is dat mensen er heel erg tegenop zagen, ook door de berichtgeving over uitvaarten in landen om ons heen. Maar wat ze daarna zeggen, is dat ze opgelucht zijn dat het bijna onverwacht een heel mooi afscheid is geworden. Of zoals een familie tegen me zei: ‘Gezien de omstandigheden was het een ongekend intens en warm afscheid. Iets wat we misschien niet hadden gehad als de aula vol had gezeten.’”